Sapiens - Yuval Noah Harari

Τι είναι αυτό που έκανε τον Ηomo Sapiens, ένα ασήμαντο ζώο, να εξαπλωθεί σε όλον τον πλανήτη, να ιδρύσει πόλεις, αυτοκρατορίες, εμπορικά δίκτυα και να φτάσει ακόμη και στο φεγγάρι; Ποια ιστορικά βήματα τον οδήγησαν, "επιβαίνοντας την ταχεία λωρίδα της πολιτισμικής εξέλιξης και παρακάμπτοντας το μποτιλιάρισμα της γενετικής", να αποκτήσει "θεϊκές" ικανότητες δημιουργίας και καταστροφής; Και γιατί, παρόλα τα επιτεύγματά του είδους του, ο κάθε Sapiens ατομικά φαίνεται να είναι τόσο δυσαρεστημένος όσο ήταν πάντα; Ακολουθώντας τα χνάρια των Sapiens μέσα από τις τρεις σημαντικές επαναστάσεις που βίωσε το είδος (Γνωσιακή, Γεωργική, Επιστημονική) ο καθηγητής Ιστορίας Yuval Noah Harari ρίχνει φως στα παραπάνω ερωτήματα με τρόπο παραστατικό και πειστικό.

Η Γνωσιακή Επανάσταση επέτρεψε στους αρχαϊκούς Sapiens να βρεθούν στην κορυφή της τροφικής αλυσίδας και να εξαπλωθούν σχεδόν σε όλον τον πλανήτη. Υπήρξε όμως και η αιτία εξολόθρευσης των Νεάντερταλ και των υπόλοιπων ειδών homo, των ξαδέλφων μας, καθώς και των μεγαλύτερων θηλαστικών του πλανήτη, σε μια από τις σημαντικότερες οικολογικές καταστροφές που γνώρισε ποτέ το ζωικό βασίλειο. Πώς τα κατάφεραν οι Sapiens; Συνεργαζόμενοι σε μεγάλους αριθμούς, υποστηρίζει ο Harari. H Γνωσιακή Επανάσταση είναι στην ουσία της μια Γλωσσική-Επικοινωνιακή Επανάσταση. Πρώτον, οι Sapiens επικοινωνούσαν πιο περιεκτικά και με ακρίβεια, ενώ μέσω του κουτσομπολιού (!) μπορούσαν να γνωρίζουν και να εμπιστευτούν περισσότερα άτομα σχηματίζοντας μεγαλύτερες ομάδες. Δεύτερον, η συμβολική διάσταση της γλώσσας τους οδήγησε να πλάσουν και να πιστέψουν φαντασιακές και μη υπαρκτές στον υλικό κόσμο (δϊυποκειμενικές) πραγματικότητες, όπως τοτέμ και θεούς, με αποτέλεσμα, υπό την σκέπη αυτών των θρησκειών, να συνεργάζονται κατά εκατοντάδες. Οι φαντασιακές αυτές πραγματικότητες αποτελούν από τότε την συνεκτική κόλλα κάθε κοινωνίας Sapiens. Νομαδικές ομάδες τροφοσυλλεκτών, πόλεις, αυτοκρατορίες και κράτη έχουν δομηθεί πάνω σε τέτοιες φαντασιακές πραγματικότητες όπως οι θεϊστικές θρησκείες, οι ανθρωπιστικές θρησκείες (σοσιαλισμός, φιλελευθερισμός) τα ανθρώπινα δικαιώματα, το χρήμα και το έθνος.

Η Γεωργική Επανάσταση επέτρεψε στους Sapiens να εγκατασταθούν σε ένα μέρος καλλιεργώντας μια χούφτα καρπών, κυρίως σιτάρι, και εκτρέφοντας μερικά είδη ζώων που κατάφεραν να εξημερώσουν. Οδήγησε σε πληθυσμιακή έκρηξη του είδους αλλά και στην εμφάνιση λοιμωδών ασθενειών.  Μεγαλύτερες πληθυσμιακά κοινωνικές δομές, όπως τα χωριά, οι πόλεις και οι αυτοκρατορίες, έκαναν την εμφάνισή τους, συνοδευόμενες από την εμφάνιση τάξεων και αυστηρής ιεραρχίας, βασισμένης πάντα σε φαντασιακές πραγματικότητες (πχ ελέω Θεού βασιλεία). Χαρακτηρίζοντας την Αγροτική Επανάσταση ως μια από τις μεγαλύτερες απάτες της ιστορίας, ο Harari ερευνά αν ατομικά ο κάθε  αγρότης Sapiens εργαζόταν περισσότερο ή λιγότερο σε σχέση με τον τροφοσυλλέκτη πρόγονό του και διερωτάται ποιος από τους δύο ήταν πιο ευτυχισμένος. Επίσης παρουσιάζεται η επανάσταση αυτή από τη σκοπιά των εξημερωμένων ζώων, ενώ σε ένα από τα πιο ενδιαφέροντα υποκεφάλαια του βιβλίου αναλύεται η σχέση του Sapiens με το σιτάρι: ποιος τελικά εξημέρωσε ποιόν;

Στη διαδικασία ενοποίησης της ανθρωπότητας, που ήδη έχει ξεκινήσει πριν την Επιστημονική Επανάσταση, ο Harari εντοπίζει τρεις βασικές φαντασιακές πραγματικότητες που έπαιξαν καταλυτικό ρόλο: το χρήμα, οι αυτοκρατορίες και οι θρησκείες. Ιδιαίτερα όσον αφορά τη θρησκεία, την ορίζει ως "ένα σύστημα ανθρωπίνων κανόνων και αξιών που θεμελιώνεται στην πίστη σε μια υπεράνθρωπη τάξη". Υπό αυτήν την έννοια, πέρα από τις θεϊστικές θρησκείες, όπως ο χριστιανισμός, ο μουσουλμανισμός και ο ινδουισμός, υπάρχουν και οι ανθρωπιστικές θρησκείες: ο φιλελεύθερος ανθρωπισμός, ο σοσιαλιστικός ανθρωπισμός και ο εξελικτικός ανθρωπισμός. Επομένως η θρησκεία, ως κόλλα της κοινωνίας και της ανθρωπότητας, ορίζει κανόνες, αξίες, συμπεριφορές και τάξεις βασιζόμενη σε φαντασιακές πραγματικότητες.

Η Επιστημονική Επανάσταση πυροδοτήθηκε από την παραδοχή (επιτέλους!) της άγνοιας της ανθρωπότητας, την επιθυμία για απόκτηση μεγαλύτερης δύναμης πάνω στον κόσμο και την νεοεμφανιθείσα πίστη στην πρόοδο. Η ανάπτυξη της επιστήμης κηδεμονεύτηκε από τις αυτοκρατορίες-πολιτική εξουσία (αποστολή επιστημόνων για συλλογή στοιχείων στον Νέο Κόσμο) και φυσικά από το χρήμα και την καπιταλιστική πίστη (πίστη στην πρόοδο, πίστη στο μελλοντικό κέρδος, πίστη στο καλύτερο αύριο). Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το υποκεφάλαιο που αναφέρεται στον αποφασιστικό ρόλο του καπιταλισμού στην ανάδυση του ευρωπαϊκού ιμπεριαλισμού (Ο Κολόμβος ψάχνει επενδυτή),  με την Ολλανδία να κερδίζει την εμπιστοσύνη του χρηματοπιστωτικού συστήματος έναντι της Ισπανίας, και επομένως και την αποικιακή κούρσα, ενώ το ίδιο συνέβη αργότερα ανάμεσα στη Βρετανική και την Γαλλική αυτοκρατορία.

Φυσικά γίνεται ανάλυση της βιομηχανίας ως παράγοντα της Επιστημονικής Επανάστασης και των διαρκών αλλαγών που επιφέρει στον σύγχρονο κόσμο. Ανάμεσα σε αυτές αναφέρονται η εμφάνιση ακριβών χρονικών πλαισίων και χρονοδιαγραμμάτων στις ζωές μας, η κατάρρευση της οικογένειας και της κοινότητας, η ανάδυση του κράτους και της αγοράς, η εμφάνιση δύο νέων φαντασιακών κοινοτήτων, του έθνους και της καταναλωτικής φυλής, η οικολογική καταστροφή και η αύξηση της οδύνης των εξημερωμένων ζώων.

Στο προτελευταίο (19ο) κεφάλαιο ο Harari βυθίζεται σε μια πολύ ενδιαφέρουσα αναζήτηση ορισμού της ευτυχίας, που δε συνηθίζεται από ιστορικούς γενικά. Είναι άραγε οι σύγχρονοι Sapiens πιο ευτυχισμένοι από τους τροφοσυλλέκτες ή τους γεωργούς προγονούς τους; Στα πλαίσια αυτής της δύσκολης ως και αδύνατης σύγκρισης παρουσιάζονται μερικές προσεγγίσεις της έννοιας της "ευτυχίας": η ευτυχία σε συσχέτιση με τις προσδοκίες μας, η ευτυχία ως βιοχημεία του εγκεφάλου, η ευτυχία ως νόημα της ζωής και η εσωτερική ευτυχία που πηγάζει από το "γνώθι σαυτόν", όπου παρουσιάζεται και η βουδιστική προσέγγιση που φαίνεται να υιοθετεί ο συγγραφέας.

Το τέλος του βιβλίου τιτλοφορείται ως "Tο τέλος του homo sapiens". Θα μπορούσαν άραγε οι επιστημονικές εξελίξεις στους τομείς της γενετικής, της κυβερνητικής μηχανικής (cyborg) και της τεχνιτής νοημοσύνης (AI) να οδηγήσουν στης εξαφάνιση του είδους; Το ερώτημα αυτό, με το οποίο κλείνει το βιβλίο, αποτελεί μια πολύ καλή σύνδεση με το επόμενο έργο του συγγραφέα, το Homo Deus, όπου και γίνεται διεξοδικότερη ανάλυση της πιθανής μελλοντικής εξέλιξης (ή και εξαφάνισης) του Homo Sapiens.

Ο Harari έχει τον τρόπο να κεντρίζει τον αναγνώστη με την σπιρτάδα του τρόπου γραφής του. Συνηθίζει να προτάσσει ένα ερώτημα ώστε να δημιουργήσει την απαραίτητη αγωνία και απορία. Στη συνέχεια επιδιώκει να αναλύει τα δεδομένα, να παρουσιάζει τις επικρατούσες θεωρίες, να απορρίπτει τις λιγότερο ικανοποιητικές από αυτές και να καταλήγει στην επικρατέστερη θεώρηση, χωρίς όμως να διστάζει να παραδεχτεί ότι σε πολλά ζητήματα δεν γνωρίζουμε τις απαντήσεις (όπως πχ στο γιατί οι ανθρώπινες κοινωνίες είναι πατριαρχικές).

Μερικά από τα σημαντικά ερωτήματα που τίθενται στο Sapiens είναι τα εξής: Πώς εξαπλωθήκαμε και επικρατήσαμε στον κόσμο; Πώς μας βοήθησε το κουτσομπολιό και πώς οι μύθοι; Πώς η ψυχολογία μας καθορίζεται από τον τρόπο ζωής των τροφοσυλλεκτών προγόνων μας (πχ το ζήτημα της παχυσαρκίας), ενώ το διαιτολόγιό μας από τη ζωή των αγροτών προγόνων μας; Πόσο εργαζόταν ο μέσος αγρότης και πόσο ο μέσος τροφοσυλλέκτης; Ποιος είχε καλύτερη διατροφή από τους δύο και ποιος ζούσε καλύτερα; Με ποιον τρόπο εγκαθίστανται η ιεραρχία και η τάξη στις ανθρώπινες κοινωνίες; Πού εδράζονται τα στερεότυπα και οι διακρίσεις -φυλετικές, θρησκευτικές ή κοινωνικές; Πώς αλλάζει διαχρονικά το πρότυπο (κοινωνικό φύλο) του ανδρισμού; Γιατί οι ανθρώπινες κοινωνίες είναι πατριαρχικές; Είναι η ομοφυλοφιλία αφύσικη; Η φύση-βιολογία ή ο πολιτισμός είναι αυτός που απαγορεύει συμπεριφορές; Πώς το χρήμα επιτρέπει σε δισεκατομμύρια αγνώστους να συνεργάζονται και να εμπιστεύονται ο ένας τον άλλον; Γιατί δεν υπάρχει τίποτε το εθνικό στις έθνικ κουζίνες; Ποιες είναι οι ανθρωπιστικές θρησκείες που δομούν τις σύγχρονες κοινωνίες; Πόσο σημαντική είναι τελικά η παραδοχή της άγνοιας; Πώς το να πιστεύεις σε ένα καλύτερο μέλλον, αντί να πιστεύεις στη στασιμότητα, έδωσε ώθηση στην ανθρωπότητα; Πώς επηρεάστηκαν τα εξημερωμένα ζώα από την αγροτική και τη βιομηχανική επανάσταση; Σε ποιες φαντασιακές φυλές ανήκει ο σύγχρονος Sapiens; Τι είναι η ευτυχία; Άραγε τα τεράστια άλματα δύναμης του είδους μας βελτίωσαν τη ζωή του κάθε μεμονωμένου Sapiens; Ποια θα είναι η ζωή μας στο μέλλον; Θα υπάρχουμε ως είδος;

Παρόλο που το βιβλίο πραγματεύεται ζητήματα βαρύνουσας σημασίας που απαιτούν ενδελεχή ανάλυση, σε κανένα σημείο δεν αισθάνθηκα να με κουράζει. Αυτή είναι κατά τη γνώμη μου η μεγαλύτερη επιτυχία του συγγραφέα, ότι έχει καταφέρει μέσα σε 456 σελίδες να χωρέσει τα κομβικά σημεία της εξέλιξης του πολιτισμού και της ζωής του Ηomo Sapiens, παρουσιάζοντάς τα με τρόπο προσιτό και θελκτικό ακόμη και για αναγνώστες μη μυημένους στην ιστορία ή τις επιστήμες γενικότερα. Είναι μοναδικός ο τρόπος που καταφέρνει να φέρει ιστορικά και γενικότερα επιστημονικά δεδομένα στα μέτρα του απλού-μη ειδικού αναγνώστη και να τα συνδέσει με την άμεση καθημερινή ζωή του.

Το να ξετυλίγεται μπροστά στα μάτια σου ο τρόπος που η καθημερινότητά σου διαμορφώθηκε από τις συνήθειες και τα πιστεύω του μακρινού τροφοσυλλέκτη ή γεωργού ή πρωτο-βιομηχανικού προγόνου σου, είναι ένα ταξίδι διαφωτιστικό που αλλάζει τον τρόπο που βλέπεις τον κόσμο γύρω σου αλλά και τον τρόπο που βλέπεις τον εαυτό σου. Λόγω αυτής της μετασχηματιστικής του επίδρασης, το Sapiens είναι ένα βιβλίο που πρέπει να διαβαστεί από όλους. Η τεράστια δύναμη που έχει συγκεντρώσει ο άνθρωπος στα χέρια του αποτελεί ταυτόχρονα και τεράστια ευθύνη. Και άραγε, όπως ο ίδιος ο Harari διερωτάται, "υπάρχει τίποτα πιο επικίνδυνο από δυσαρεστημένους και ανεύθυνους θεούς που δεν ξέρουν τι θέλουν;".

Sapiens, Yuval Noah Harari, μτφρ. Μιχάλης Λαλιώτης, εκδ. Αλεξάνδρεια, 2015

https://alexandria-publ.gr/shop/sapiens/